Cần khôi phục lại rừng ngập mặn ở các vuông tôm.

       1. Mở đầu

       Trong những năm gần đây, một số vùng, nông dân tỉnh Cà Mau chuyển đổi từ trồng lúa, vườn tạp, đất rừng kém hiệu quả sang nuôi tôm thâm canh để đáp ứng nhu cầu tăng cao của thị trường thế giới đối với ngành thủy sản nói chung, con tôm nói riêng. Vì vậy một phần diện tích rừng ngập mặn kém hiệu quả của Cà Mau đã bị thu hẹp do chuyển cơ cấu, đất rừng chuyển đổi thành ao nuôi tôm, đầm nuôi tôm. Do phát triển nhanh chóng và kỹ thuật nuôi cũng chưa đáp ứng tốt các tiêu chuẩn, gây ô nhiễm môi trường và dịch bệnh bùng phát nên người nuôi tôm liên tục bị thất bại trong thời gian gần đây, làm cho các nhà máy, công ty chế biến tôm của Cà Mau cũng bị ảnh hưởng không ít. Đo đó, cần chú trọng đến việc khôi phục, phát triển rừng ngập mặn để tạo một cơ sở bền vững cho ngành công nghiệp tôm. Việc nuôi tôm kết hợp với trồng rừng ngập mặn ở Cà Mau nhằm khôi phục diện tích rừng đã mất sẽ góp phần làm cải thiện tốt môi trường trong nuôi tôm để phát triển bền vững.

       2. Thực trang ô nhiễm môi trường nuôi tôm

       Nuôi trồng thủy sản được xác định là ngành kinh tế mũi nhọn của tỉnh, đặc biệt là lĩnh vực nuôi tôm ứng dụng công nghệ cao. Vì vậy, thời gian qua, các địa phương trong tỉnh đầu tư xây dựng các cơ sở nuôi tôm có diện tích và quy mô lớn. Tuy nhiên, ngành nghề này cũng đặt ra nhiều thách thức và tác động không nhỏ đến môi trường, nhất là việc lạm dụng hóa chất trong cải tạo ao đầm và xử lý chất thải trong quá trình nuôi tôm. Ô nhiễm môi trường từ việc cải tạo, xử lý và lạm dụng các loại hóa chất, kháng sinh cấm trong cải tạo, xử lý nước để nuôi tôm…; rồi xả thải trực tiếp ra các kênh, rạch, sông khiến môi trường nước, đất bị ô nhiễm nặng nề và tác động tiêu cực đến môi trường sinh thái. Từ đó tạo nên vòng luẩn quẩn: người thải nước ô nhiễm, người lại lấy nguồn nước ô nhiễm để nuôi tôm làm dịch bệnh lây lan trên diện rộng rất khó kiểm soát.

       Trước vấn nạn ô nhiễm có chiều hướng lan rộng, việc bảo vệ môi trường sản xuất để phát triển bền vững được xem là quan điểm chỉ đạo nhất quán và được cụ thể hóa bằng nhiều giải pháp của Tỉnh ủy, UBND tỉnh Cà Mau. Theo quy định, hệ thống kết cấu hạ tầng phục vụ hoạt động nuôi trồng thủy sản phải được xây dựng đồng bộ, phù hợp với quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất. Hệ thống kênh, mương cấp nước và xả nước thải phải đảm bảo theo quy định của ngành thủy sản cũng như các điều kiện về đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm và các quy định khác có liên quan.

       Tuy nhiên, vẫn còn tình trạng các hộ nuôi tôm xả thải trực tiếp ra môi trường là do diện tích nuôi quá nhỏ, không có đất xây dựng hệ thống xử lý nước; vốn đầu tư hệ thống xử lý nước lại khá lớn. Để góp phần bảo vệ môi trường và hướng đến phát triển bền vững, không chỉ cơ quan chức năng mà các tổ chức, cá nhân hoạt động trong lĩnh vực nuôi trồng thủy sản cần phải nâng cao trách nhiệm, thực hiện tốt các quy định về bảo vệ môi trường; vận động cộng đồng xã hội tham gia các hoạt động bảo vệ môi trường.

       3. Vai trò của rừng ngập mặn

       Rừng ngập mặn là môi trường sống, là nơi sinh sản tự nhiên của các loài thủy sản. Nó có vai trò cung cấp thức ăn, nơi cư trú, nuôi dưỡng con non của nhiều loài thủy sản có giá trị, đặc biệt là các loài tôm, cua, cá, các loài nhuyễn thể. Vật rụng (lá, cành, chồi, hoa, quả) của cây rừng ngập mặn được các vi sinh vật phân hủy thành mùn bã hữu cơ là nguồn thức ăn cho các loài thủy sản, cây rừng tạo bóng râm, gốc và rễ cây rừng là nơi trú ngụ của nhiều loài thủy sinh vật. Vì vậy rừng ngập mặn là một thành phần không thể thiếu của các hệ sinh thái tự nhiên, nó giúp bảo vệ các loài sinh vật chống lại sự ảnh hưởng của thủy triều, mưa bão và cung cấp một môi trường sinh sống phù hợp cho ấu trùng của các loài tôm cá. Ngoài ra, nó còn đóng vai trò quan trọng như là một nhà máy lọc khí CO2, góp phần giảm thiểu ảnh hưởng của hiệu ứng khí nhà kính và giảm tác động của biến đổi khí hậu.

       Rừng ngập mặn điều hòa vi khí hậu trong vùng, làm không khí dịu mát hơn, giảm nhiệt độ tối đa và biên độ nhiệt, giúp hạn chế sự bốc hơi nước, và nhờ các hoạt động tích cực của những nhóm lợi khuẩn, động thực vật phù du và hệ thống rể cây rừng nên vùng đất rừng ngập mặn giúp cho nguồn nước nuôi tôm ổn định hơn. Chính vì thế rừng ngập mặn còn có chức năng xử lý nước trong sạch hơn và người ta đã ví nơi đây là quả thận khổng lồ của tự nhiên lọc các chất thải cho môi trường. Rừng ngập mặn giúp lọc bỏ các chất phú dưỡngtrầm tích và chất ô nhiễm ra khỏi đại dương và sông ngòi. Bằng các quá trình sinh hóa phức tạp, rừng ngập mặn phân giảichuyển hóahấp thụ các chất độc hại, giúp lọc sạch nước cho những hệ thống sinh thái xung quanh.

       Rừng ngập mặn còn cung cấp chỗ cư ngụ và nguồn thức ăn cho rất nhiều loại động vật bò sát, chim thú, , nghêu, sò, cua, ốc… trong đó khá nhiều loài có giá trị dinh dưỡng và kinh tế rất cao. Rừng ngập mặn còn là khu vực kiếm ăn, nơi sinh sống của một bộ phận dân nghèo du canh du cư quen khai thác thủy hải sản ven bờ. 

       Rừng ngập mặn đóng một vai trò đặc biệt trong các hệ thống lưới thức ăn phức tạp. Điều này có nghĩa là sự phá hủy rừng ngập mặn có thể tác động rất xấu và rộng đến đời sống thủy sinh và đại dương. Sự suy kiệt của rừng ngập mặn là một nguyên nhân chính dẫn đến suy kiệt đời sống thủy sinh vì rừng ngập mặn không còn để đóng vai trò như vườn ươm hay chỗ kiếm ăn cho những sinh vật thủy sinh nhỏ. Kết quả là, trữ lượng thủy sản không thể được tái tạo. Sản lượng cá, tôm, động vật có vỏ và cua sẽ giảm khi diện tích rừng giảm. Không có các sinh vật thủy sinh nhỏ vào thời điểm này nghĩa là không có nguồn cá để đánh bắt trong tương lai.

       4. Cần khôi phục rừng ngập mặn ở các đầm tôm, vuông tôm

       Thực trạng hiện nay rừng ngập mặn ở các vuông tôm còn rất ít, mô hình sản xuất rừng – tôm dưới tán rừng ngập mặn nảy sinh nhiều mâu thuẫn, bất cập. Tùy theo khu vực, nhưng hầu hết các vuông tôm đều còn rất ít cây rừng ngập mặn. Do cải tạo thường xuyên bằng cơ giới nên các bờ vuông tôm hầu như không thể trồng rừng, còn ở khu vực bên trong vuông tôm thì lớp đất mặt được đào sâu để tăng thể tích nước, chính vì vậy cây rừng ngập mặn khó phát triển. Ở những đầm tôm nuôi công nghiệp thì hoàn toàn khai thác trắng, không còn cây rừng ngập mặn. Do đó để đảm bảo cho việc nuôi tôm được phát triển bền vững cần khôi phục, trồng rừng ngập mặn trong các vuông tôm, đầm tôm. Hơn nữa, trước sự đe dọa của biến đổi khí hậu, cần bảo tồn, phát triển rừng ngập mặn nhằm bảo vệ, phục hồi các hệ sinh thái, góp phần giảm thiểu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu. Rừng ngập mặn có vai trò, chức năng to lớn trong việc bảo vệ môi trường và chống lại các tác động rủi ro như giông lốc, bão lũ, sạt lở… do biến đổi khí hậu.

       Việc khôi phục lại rừng ngập mặn phải nghiêm túc tính theo tỉ lệ diện tích nuôi tôm cho từng loại rừng như đã quy định, và cây rừng được trồng đó là cây đước và cây mắm, đặc biệt là cây mắm. Cây mắm chịu đựng được ngập triều và sóng gió, kể cả nước mặn ngập quanh năm, mắm còn là loài cây có sức sống mãnh liệt, sống được trong môi trường có chất độc hóa học. Trong chiến tranh, sau những trận rải chất độc hóa học của máy bay Mỹ, nhiều loài cây bị hủy diệt, riêng rừng mắm chỉ rụng lá, sau đó nảy mầm và xanh tươi trở lại. Ở Cà Mau, mắm có nhiều loại: mắm đen, mắm trắng, mắm ổi, mắm lưỡi đồng... lá và trái là thức ăn rất tốt cho cá, tôm.

       Cây mắm sau khi chặt hạ xuống vuông tôm có độ mặn từ 10 phần ngàn trở lên, sau khoảng 5-7 ngày võ và lá mắm sẽ bị phân hủy, tiết ra một số chất nhờn. Chất nhờn này là thức ăn chính của nhiều ấu trùng và nhiều loài vi sinh vật, mà đa số những loài này đều là thức ăn có lợi cho tôm nuôi. Ngoài ra, trong lá mắm còn có một lượng đạm cố định và một phần men tiêu hóa, tăng cường hệ tiêu hóa cho tôm, giúp tôm phát triển tốt.

       Lá mắm có hàm lượng đạm cao hơn so với những loại lá cây rừng khác và phân hủy nhanh hơn lá đước. Khi cho vào nước, lượng đạm trong lá mắm sẽ tăng lên nhiều do vi khuẩn phân hủy và làm thức ăn tốt cho tôm nuôi. Do có hàm lượng đạm cao nên lá mắm như một nguồn phân xanh, giúp cải thiện được màu nước trong vuông tôm và tạo điều kiện tốt cho nhiều loài tảo có lợi cho tôm sinh sản và phát triển. 

       Mắm là loài cây khá phổ biến ở vùng rừng ngập mặn  bán đảo Cà Mau, nếu được ngành chức năng nghiên cứu sâu hơn, kỹ hơn và phát động gây trồng rộng rãi chắc hẳn những đóng góp của loài cây này không chỉ dừng lại ở việc phủ màu xanh cho rừng để chống biến đổi khí hậu mà còn thúc đẩy nghề nuôi trồng thủy sản phát triển tốt hơn.

       3. Kết luận

       Khôi phục lại rừng ngập mặn ở bán đảo Cà Mau không những góp phần chống biến đổi khí hậu mà còn tạo môi trường tốt cho các loài thủy sản sinh trưởng và phát triển. Vì vậy để phát triển bền vững, cần tăng cường vai trò quản lý nhà nước về bảo vệ môi trường của chính quyền các cấp, các ngành chức năng trong việc thực thi Luật bảo vệ môi trường đối với các cơ sở nuôi trồng và chế biến thủy sản.

       Đẩy mạnh công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát các hoạt động bảo vệ môi trường của các doanh nghiệp, kiên quyết xử lý triệt để các hình thức vi phạm Luật bảo vệ môi trường, đồng thời, tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức, kiến thức về bảo vệ môi trường cho các chủ đầu tư và các chủ doanh nghiệp... trong nuôi trồng và chế biến thủy sản.

       Công tác Quy hoạch phát triển nuôi trồng thủy sản công nghiệp, thâm canh… cần dựa trên cơ sở phân vùng sinh thái, phát triển hạ tầng kỹ thuật cấp thoát nước và xử lý chất thải sao cho đáp ứng được các yêu cầu vệ sinh môi trường, ngăn ngừa dịch bệnh theo các quy chuẩn môi trường quy định, quan trọng là phải giữ được diện tích rừng đủ lớn.

       Cần quy hoạch hợp lí những vùng nuôi tôm theo từng loại hình nuôi phù hợp. Nơi nào rừng ngập mặn quá mỏng, vùng đất ngập mặn không có rừng cần trồng lại, đảm bảo phủ màu xanh cần thiết để chống biến đổi khí hậu. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền giáo dục để nâng cao nhận thức của cộng đồng trong công tác khôi phục lại rừng ở các vuông tôm, đầm tôm./.

ThS. Nguyễn Quang Thuần